Mustafa Çokay, 25 Aralık 1890 tarihinde Kazakistan'nın Perovsk ilçesinin Jelek bölgesinde doğdu. Rusya'nın Petersburg şehrinde hukuk alanında öğrenim gördü.
Eğitimi'nin ardından Türkistan'a geri döndü. Bu dönemde Taşken'te çıkartılan Uluğ Türkistan gazetesinde yazılar yazdı.
Bunun yanında Birlik Tuğu dergisini de çıkardı. Daha sonra Hür Türkistan ve Yeni Türkistan gazetelerini yayımladı.
1917 yılında Kazak-Kırgız Türkleri'nin ortak ülkesi olan Alaş-Orda Devleti'nin kurulmasında da büyük rol oynadı.
Kurulan birinci hükümette de bakan olarak görev aldı. Ruslar'ın devleti ortadan kaldırması üzerine de hakkında idam cezası kararı verildi.
Önce Azerbaycan’a, ardından da Gürcistan’a geçen Çokay, 1919’da Kuzey Kafkasyalıları'n Tiflis’te çıkardığı Hür Dağlılar isimli haftalık gazetede Türkistan davasını dile getiren yazılar yazdı.
Bir süre sonra da çıkarmaya başladığı Şafak gazetesinde Anadolu’daki Kuvayi Milliye hareketine destek verdi.
Öte yandan Yeni Türkistan ile Yaş Türkistan adlı dergilerde de Türk Birliği davası için çalışmalarda bulundu.
Mustafa Çokay, 27 Aralık 1941 tarihinde Berlin'de hayata gözlerini yumdu. Cenazesi Türk-İslam mezarlığında toprağa verildi.
Kazakistan için tarihsel bir şahsiyet olan Mustafa Çokay’ın hayatı bazı ülkelerce halen tartışma konusu olmaya devam ediyor.
Anavatanı olan Kazakistan'da sokaklara onun adı verilir ve anıtlar dikilir. Eski Sovyet ülkelerinde geleneksel olarak faşist işbirlikçi olarak damgalanır. Bizler bu şahsiyete Rusların gözü ile değil kendi gözümüz ile bakacağız.
Bu tartışmada kayıtsız kimse yok; ya destekçileri ya da muhalifleri vardır. Çokay'ın alışılmamış, atipik ve çok katmanlı kişiliğine olan ilginin bir nedeni de budur.
Ne yazık ki, bu gün çok az insan Mustafa Çokay'ın II.Dünya Savaşı'nın patlak vermesinden önceki tarihi biyografisiyle ilgileniyor. Politikacı, gazeteci, anti-Sovyet, göçmen, halkının yaşamının savunucusu...
Bu liste uzayıp gidebilir, Çokay birçok başarılı işe imza atmasına rağmen Rusların güçlü sermayeleri ve propagandası karşısında ne yazık ki başarılı olamaz. Şimdi toplum (sadece Türk kökenli olanlar değil) öncelikle Çokay'ın Hitler Almanyası ile ne kadar verimli çalışıp çalışmadığı ile ilgileniyor. Bir kışkırtıcı mıydı (ya da bugün dedikleri gibi bir "işbirlikçi") ya da değilmiydi ?
DÜŞÜNDÜ AMA YAPILMADI
İlk olarak, belki de “işbirlikçi” terimine bakmalıyız. Uluslararası hukukun hukuki yorumunda bu terim, düşmanla kendi çıkarına ve kendi devletinin zararına bilinçli ve gönüllü işbirliği anlamına gelir.
İşte zorluklar burada başlıyor. Olayların kronolojisini takip edersek, olaylar çok karışık.
Sovyetler Birliği'ne saldırının yapıldığı 22 Haziran 1941'de Naziler, aralarında Fransız vatandaşı Mustafa Çokay'ın da bulunduğu önde gelen göçmenleri tutuklamak için Paris'te bir operasyon düzenledi.
Çok yumuşak koşullar altında tutuldukları Compiègne'deki bir kaleye götürülüyorlar - Almanya onları potansiyel müttefikler olarak görüyor.
Çokay orada kaldığı konusunda oldukça olumlu. Karısı Maria'ya yazdığı bir mektubunda: “Hem Rus hem de yabancı çok ilginç insanlarla tanıştım. Orada zihinsel olarak gençleştiğimi hissettim, öğrencilik yıllarımı, St. Petersburg'daki dersleri ve toplantıları hatırladım. Compiègne'de açık havada harika dersler, siyasi tartışmalar düzenlenirdi…”
Mustafa Çokay tüm coşkuya rağmen radyoda propaganda konuşması yapmayı reddetti.Aynı mektupta yasi eşine yazdığı mektupta, "Hapsedilen yurttaşlarımı görmedikçe ajitasyon yapmayacağım" dedi.
Ancak, yanılsamalar hızla buharlaştı. Diğer milliyetçi liderlerin aksine Çokay, Hitler Almanya'sının kurtuluşla ilgili olmadığını çok çabuk anladı.
Almanya, Türk ordusunu eğitmek için nispeten sadık tekliflerini görmezden geldi.
Bunun yerine, Mustafa Şokay özel bir komisyona kabul edildi ve Kızıl Ordu askerleri için savaş esiri kamplarını şahsen ziyaret etti.
Gördüğü şey onu şok etti. Tutukluluk koşulları ve hepsinden önemlisi, Türk ve diğer halkların muamelesi (indirimsiz!) Aryan köleleri gibiydiler.
Bunu, arkadaşı ve yoldaşı Vali Kayum han'a, SSCB'nin destekçilerinin ve Şokay'ın muhaliflerinin kendi bakış açılarını temsil etmekten mutluluk duydukları kişisel bir mektup izledi. “Evet, Sovyet Rusya ve Bolşevizme karşı zafer arzusu dışında Bolşevik karşıtı yoldan başka yolumuz yok. Biz irademiz ne olursa olsun bu yol Almanya'dan döşenecek. Ve Debica'da vurulanların cesetleriyle dolu. Zor, sevgili Vali, bizim görevimiz. Ama yine de geri dönmeden görevimize devam etmek zorundayız” dedi. Hiç kimse bu mektubun yazıldığı durumu dikkate almıyor. Hitler'in imha makinesiyle karşı karşıya olan ve kurşunları ve sonuçlarını gören bir sivilden mektup. Ölçeğin bir tarafında Asyalı genç erkeklerin gerçek hayatı, diğer tarafında ise Şokay'ın 20 yıldır gitmediği soyut hali vardı.
Tüm bunlara rağmen Mustafa Çokay klasik aydın yolunu seçmiştir. Hitlerizme karşı koyacak gücü yoktu. Hayatıyla ödediği bu sisteme katılmayı reddetti. “Türkistan Lejyonu'na liderlik etme teklifini kabul edemem ve daha fazla işbirliğini reddediyorum. Kararımın sonuçlarının farkındayım” dedi. Bu da bir alıntıdır.
Nasıl bittiği artık biliniyor. Türkistan Lejyonu'nun teorik olarak kurulduğu günü Mustafa Çokay hastaneye kaldırıldı.
Beş gün sonra, 27 Aralık 1941'de resmi versiyona göre orada tifüsten öldü. Dul eşi Maria Çokay, kızlık soyadı Gorina, kocasının zehirlendiğine ikna olmuştu. Ve evet, Mustafa Şokay ismi daha sonra Hitler Almanyası tarafından propagandada yaygın olarak kullanıldı. Ölü bir kişinin adının gösterişli kullanımı, işbirliği yapmayan canlı bir kişiyi ikna etmekten çok daha başarılıydı.
O halde özetleyelim: Mustafa Çokay, Hitler Almanya'sının destekçileri tarafından onurlu bir rehin alındı (yani gönüllü olarak Hitler'in tarafını tutmadı ve hizmetlerini sunmadı!) Onun faaliyetleri birkaç ay sürdü: toplama kamplarına yaptığı ziyaretler, birkaç kişisel mektup, çalışmayı reddetme ve hastanede ölüm. Burada hangi devlete (işbirliği gerektiren) ne tür bir zarardan bahsedebiliriz?
Genel olarak, faşizmin gerçek işbirlikçisi Vlasov'u rehabilite etme girişimlerinin devam ettiği bir ülkede vatandaşlar tarafından Nazilerle işbirliği yapmakla suçlanması muhtemelen normal ve doğru değil. SSCB eski başkentin ablukasının aktif organizatörlerinden biri olan Krasnov, general Mannerheim gibilere heykeller dikip, onların anısına tablolar asıldı.
Yukarıdakilerin hepsinin aksine Şokay kimseye zarar vermedi. Bu durum belgelerle de teyit edilmektedir. 18 Mayıs 1948'de SSCB Devlet Güvenlik Bakanlığı, "25 Aralık 1890 doğumlu Mustafa Şokaev hakkında uzlaşmacı materyalin bir sertifikasını verme" talebiyle Berlin operasyonel sektörüne döndü.
Berliner Operasyonel Sektörü No.4, Alman makamlarından gelen açık ve kapalı dosyaların kapsamlı bir incelemesinin ardından, bu tür “çok gizli dosyalarda bilgi bulunmadığını” yanıtladı.
BİR EFSANE DOĞUMDUR
Uzun bir süre Mustafa Şokay'ın adı pek bilinmiyordu. 1990'larda SSCB'nin dağılmasıyla tabu kaldırıldı. O zamanlar, ne pahasına olursa olsun Bolşevizme karşı çıkan ve bu amaç için herkesle ittifaka hazır olan ulusal “popüler liderleri” idealize etmek adettendi.
Baltık Devletleri'nde "orman kardeşler" rehabilite edildi; Rusya'da general Vlasov, Krasnov ve Şkuro beraat etti; Ukrayna'da Bandera ve Şukhevich övüldü.
Kazakistan da böyle bir figür için yoğun bir arayıştaydı. Yerel milliyetçiler – diğerlerinden daha aşağı olmamak için, yabancılar ise - işbirlikçilik olgusunun kitlesel ve uluslararası olduğunu göstermek ve böylece dolaylı olarak haklı çıkarmak için.
1990'ların medyası, eşi benzeri görülmemiş bir özgürlüğe kavuşarak, sözde-tarihsel konularda yığınlarca fantastik eser yayınladı. Bugünde bu yazarlar artık bulunamadı ve bu tür efsanelerin yayınlandığı yayınlar durduruldu.
Milliyetçi işbirlikçileri (gerçek işbirlikçileri!) yüceltmenin "modası" da bitti. Ama ne yazık ki bilgi klişesi o zamandan bugüne kadar korunmuştur.
Mustafa Şokay bu nedenle zımnen bu "Lejyon"a kabul edildi. Vlasov gibi askeri yemine ihanet etmemesine, Krasnov ve Şkuro gibi Hitler'e hizmet etmemesine, milliyetçi bir yeraltı şebekesi oluşturmamasına ve Bandera ve Şukhevich gibi istenmeyen ulusların yok edilmesini istememesine rağmen. Şokay'ın Almanya ile yaptığı “işbirliği” hakkında yukarıda yazmıştık.
90'ların sahte tarihçileri ilhamlarını nereden aldılar ve o zamanlar çok az gerçek bilgi varken eserlerini neye dayanarak yazdılar? Şaşırtıcı bir şekilde, tamamen farklı bir yorumla da olsa Sovyet edebiyatından geldiler.
Nazi işbirlikçisi Mustafa Çokay efsanesi, ilke olarak anlaşılabilir ve açıklanabilir olan Sovyet döneminde ortaya çıktı. O yıllarda insanların dediği gibi ideolojik düşman teslim olmazsa helak olur. Ahlaki ve ölümünden sonra da.
Serik Şakibayev'in "Büyük Türkistan Örneği" adlı kitabı bunun açık kanıtıdır.
Şokay, Türkistan Lejyonunun ana ideologu, ilham kaynağı ve tabiri caizse standart taşıyıcısı olarak tasvir edilir. Shakibayev'in kitabına güvenen birçok muhalif, belgesel olduğu iddia edilen bu eserin pek çok hata içerdiğini zahmetle unutuyor gibi görünüyor.
Kitaba göre Mustafa Çokay'ın 1942 baharına kadar hayatta kalmış olması belki de onun tarafsızlığı konusunda şüphe uyandırmaya yetiyor.
Bu garip, saçma hata nasıl ortaya çıktı? Ne de olsa Şakibayev, çalışmasındaki tüm ideolojiye rağmen eğitimli ve profesyonel bir yazardı.
Ne yazık ki yazarın karakterine verdiği ölüm tarihi bunun bir tesadüf olmadığını gösteriyor. Geleceğin Türkistan Lejyonu aynı zamanda kuruldu ve eğitildi. Yazar, gerçek ölüm tarihini yayınlamış olsaydı, Mustafa Çokay'ı Lejyon'u kurmakla suçlamak biraz sorunlu olurdu.
Ve Sovyet efsanesi nereden geliyor? Ne yazık ki, araştırmaların gösterdiği gibi, Hitler'in propagandasından. Mustafa Çokay'ın ölümünden sonra onun adına Türkistan Lejyonu propagandası yapıldı.
Yaşayanların ikna edilemeyeceğini anlayan merhum liderin otoritesi ajite etmek için kullanıldı (ve ajitatörler başardı!).
Kabul etmek ne kadar üzücü olsa da, komünistler, SSCB destekçileri ve muhalifleri, liberaller ve demokratlar da dahil olmak üzere hepimiz, birkaç on yıldır bu efsaneyi tekrarlıyoruz - önce Hitler propagandası, sonra Sovyet propagandası, sonra eğitimsizler tarafından. sözde tarihçiler...
Sonunda durup Mustafa Çokay (Shokay'ın)kişiliğini düşünmemizin zamanı gelmedi mi?
Canlı, duygusal, asi bir insan ve bir anıtın unsuru değil. Peki Mustafa Çokay kimdi?
Bilim adamı mı, yayıncı mı, politikacı mı, hümanist mi? Gazteeci mi? Yazar mı ? Evet. Vatansever mi? Hain miydi?
Mustafa Çokay1941'deki faaliyetleri, Shokay'ın hiçbir zaman vatandaşı olmadığı Fransa'ya veya Sovyetler Birliği'ne zarar vermediği.
Mustafa Çokay'ın ölümünün üzerinden yaklaşık 80 yıl geçti. Birçok tarihi belge yayınlandı ve bilgiye erişim açıldı.
Ama nedense kıskanılacak bir kararlılıkla, önce Hitler'in ve sonra Sovyet propagandasının kalıplarını, bazıları olumlu, bazıları olumsuz olarak yineliyoruz. Elimizde tüm veriler varken kendi sonuçlarımızı çıkarmayı öğrenmemizin zamanı gelmedi mi ?
Mustafa Çokay konusu enine boyuna araştırılmalıdır.Sonuç ne çıkarsa dünya halklarına bu anlatılmalıdır.
Son söz olarak yaptığım araştırmalarda merhum Mustafa Çokay’ın islam dini ve Türklük için ömrünü harcadığını kimse inkar edemez. Hitler ve SSCB Yöneticilerine boğun eğseydi kimse ona olumsuz sıfatlar takmayacakı.
Her şeyin doğrusunu elbbette yüce yaratıcı bilir ama bizlerde eldeki kaynaklara gore bir fikir yürütebiliriz.
Ve Bu satırların yazarı olarak Çokay’ın mensup olduğu Kazakistan ve Türkistan davası için ömrünü harcadığına tanık oldum. Rusların ,Almanların ve Fransızların Mustafa Çokay için ne dediklerinin benim için hiç mi hiç bir önemi yok.
Mustafa Kemal Paşa Atatürk kurtuluş savaşında başarılı olmasaydı ona’da ayrılıkçı,vs.vs.diyeceklerdi.
Merhum Mustafa Çokay’I rahmetle yad ediyorum.
İstanbul Times / Hüseyin ÇETİNER
